Tại Na Uy,àlànsóngdicưRồisaunàychúngtanóivớinhaubằngngônngữgìnhỉnecaxa đấu với querétaro có một "kén thời gian" của văn học đang được dần lấp đầy bởi những bản thảo viết tay của các tác giả nổi tiếng nhất trên thế giới. Margaret Atwood là nhà văn đầu tiên gửi cuốn tiểu thuyết chưa xuất bản của bà (Scribbler Moon) tới dự án khởi động từ năm 2014 này mang tên Dự án Thư viện Tương lai (Future Library Project).

Một năm sau đó, David Mitchell là tác giả tiếp theo đóng góp và tiếp đó là nhà thơ Sjón tới từ Iceland. Nếu mọi thứ đúng như kế hoạch, thì mỗi năm sẽ có một tác giả mới nộp một tác phẩm về dự án này, cho tới khi "kén" này được mở ra vào năm 2114. Rất nhiều trong số những tác giả này sẽ không bao giờ sống được tới lễ ra mắt để chứng kiến thành quả vĩ đại của họ.

Ngay bên ngoài Oslo, một khu rừng gồm 1000 cây vân sam nhỏ đang được trồng, và vào thời điểm dự án này kết thúc, khu rừng này sẽ có đủ cây để đốn hạ nhằm phục vụ cho việc in những cuốn sách trong kén thời gian dành cho những độc giả tương lai.

Câu hỏi đặt ra là: Liệu những cuốn sách được in bằng giấy lấy từ khu rừng này, và cả những áng văn thơ ở bên trong chúng, có được người đời trong tương lai ghi nhận hay không?

Tốc độ phát triển chóng mặt của những tiến bộ công nghệ và sự chuyển dịch nhân khẩu đã tạo ra rất nhiều chuyển biến trong thế kỷ vừa qua. Tạp chí OZY đã đưa ra những tiên đoán về những ảnh hưởng của chúng với việc định hình lại ngôn ngữ và văn chương trong 97 năm sắp tới.

Phần 1: Biểu tượng cảm xúc - Emoji

Năm 2015 - một năm sau khi Dự án Thư viện Tương lai ra mắt - chính là thời điểm đáng nhớ của những biểu tượng cảm xúc. Từ điển Oxford lần đầu tiên trong lịch sử đã chọn một biểu tượng cảm xúc để trao danh hiệu "Từ của Năm" (đó chính là biểu tượng mặt cười ra nước mắt).

2015 cũng là năm mà lần đầu tiên người ta có một vụ bắt giữ liên quan đến emoji, và lần đầu tiên thực hiện một cuộc phỏng vấn với một chính trị gia chỉ thông qua emoji. Một anh chàng thiết kế đồ hoạ trẻ đã bắt tay vào "dịch" cuốn "Alice ở xứ sở thần tiên" sang loại ngôn ngữ hình ảnh này. Trong khi đó, cuốn Kinh thánh King James cũng đang được người ta thực hiện một công cuộc tương tự.

Kể từ đó tới nay thói quen sử dụng biểu tượng cảm xúc của mọi người ngày càng gia tăng. Theo giáo sư ngôn ngữ Vyvyan Evans, tác giả cuốn sách "Mật mã Emoji: Ngôn ngữ học đằng sau Mặt cười và Mèo hoảng sợ" (The Emoji Code: The Linguistics Behind Smiley Faces and Scaredy Cats), thì có tới 6 tỷ biểu tượng cảm xúc đang được gửi đi mỗi ngày trên khắp hành tinh thông qua khoảng 2 tỷ thiết bị điện thoại thông minh.

Evans cho biết: "Tiếng Anh là một ngôn ngữ toàn cầu. Nó là ngôn ngữ chính ở khoảng 101 quốc gia, từ Malawi tới Anh, từ Canada tới Mỹ. Song nó đã bị Emoji vượt mặt với số lượng người sử dụng lớn hơn rất nhiều."

Phải chăng vào thời điểm cuốn Scribbler Moon có thể đến được tay những độc giả của nó, thì mọi người đã chuyển từ bảng chữ cái La Mã sang thứ ngôn ngữ toàn cầu emoji (hoặc bất kỳ một biến thể nào đó của nó)? Với những người mới sử dụng biểu tượng cảm xúc thì chúng không hẳn là một ngôn ngữ - hoặc chưa - bởi vì chúng thiếu đi hai yếu tố cơ bản nhất định hình một ngôn ngữ: ngữ pháp và vốn từ vựng rộng để truyền đạt nhiều ý nghĩa khác nhau.

Emoji chỉ có khoảng 1800 chữ, kém xa so với con số 30000 hay 60000 từ mà một người bình thường cần để có thể giao tiếp. Evans nói rằng emoji đã ngày càng ăn sâu vào ngôn ngữ và đóng một phần quan trọng trong văn viết, giống như điều mà những loại hình giao tiếp khác như ngôn ngữ cơ thể hay giai điệu đã làm được trong giao tiếp mặt đối mặt.

Evan khẳng định rằng dù hầu hết mọi người đều tin rằng ý nghĩa đến từ ngôn ngữ, và cho rằng chính ngôn ngữ sẽ là yếu tố quan trọng nhất trong thế giới giao tiếp của con người; song trên thực tế có tới 60 - 70% ý nghĩa của hội thoại đến từ những dấu hiệu phi ngôn ngữ, như là biểu cảm cười, khóc, hay một giọng nói đặc biệt… tất cả chúng sẽ tạo ra cảm xúc. "Chúng ta sử dụng emoji theo cách hoàn toàn tương tự" - Evan cho biết.

Bên cạnh một vài ví dụ ít ỏi, thì có lẽ hầu hết những tác giả trong tương lai sẽ không sáng tác văn chương bằng những ký hiệu tượng hình như emoji. Họ có thể thêm chúng vào làm những yếu tố "phụ gia".

Jennifer 8. Lee là một cựu nhà báo tại tờ New York Times và là người có một ghế tại hội đồng Unicode - đơn vị đã cực kỳ vất vả để ra quyết định về những ký tự nào sẽ được thêm vào từ điển emoji. Lee đang khám phá những cách thức khác nhau để đưa văn chương gần hơn tới đại chúng với sự trợ giúp của công nghệ, ví dụ như một ứng dụng gửi các phần của một tiểu thuyết dài kỳ trực tiếp vào điện thoại thông minh. Cô cũng tò mò về việc liệu rằng emoji có thể tích hợp vào văn chương trong tương lai hay không.

Lee cho biết, cô rất mong sẽ có một lễ hội dành cho các sáng tác sử dụng emoji để mọi người có thể thấy chúng được dùng trong văn viết như thế nào. Tuy nhiên Lee cũng cho rằng các nhà xuất bản hiện tại đang tránh sử dụng emoji vì lo lắng tới vấn đề liên quan đến tài sản quốc tế, và điều này sẽ không thay đổi trong ít nhất là 10 tới 15 năm nữa.

Naomi Baron, giáo sư ngôn ngữ học tại Đại học American và tác giả cuốn "Ngôn ngữ trên màn hình: Số phận của việc đọc trong kỷ nguyên số" (Words Onscreen: The Fate of Reading in a Digital World), nghĩ rằng emoji rồi cũng sẽ cùng chung số phận với Esperanto - một ngôn ngữ vốn được kỳ vọng là quốc tế ngữ nhưng lại chìm vào quên lãng. Naomi cho rằng emoji cũng giống như một kiểu mốt nhất thời: chúng thú vị, nhưng đến rồi đi.

Baron cũng tin rằng, những chữ viết chúng ta đang sử dụng trong văn bản sẽ không thay đổi trước sự phát triển của những biểu tượng cảm xúc. Thứ thay đổi rất có thể sẽ là kiểu cách của chữ viết, khiến cho những thế hệ tương lai không thể đọc nổi những cuốn sách nữa.

"Hầu hết mọi người ngày nay đều không thể đọc được chữ viết theo phong cách Gothic. Thậm chí một vài học trò của tôi còn không thể đọc được chữ viết theo kiểu chữ thảo (kiểu viết thư pháp). Cách viết chữ hiện nay có thể sẽ trở nên rất khó đọc trong vòng 100 năm tới, nếu hệ thống biểu hiện chữ viết thay đổi". Trong khi đó, Baron cho rằng từ vựng và ngữ pháp được viết trong những cuốn sách ngày nay sẽ trụ vững với thời gian.

"Tôi có một linh cảm rằng khả năng ngôn ngữ hiện nay được nhận diện trong 100 năm tới cũng giống như việc ngày nay chúng ta đang đọc ngôn ngữ được viết từ những năm 1915 vậy. Chúng ta có thể hiểu phần lớn chúng. Đôi khi chúng ta có thể gãi đầu gãi tai một chút và nói "Tôi không chắc mình hiểu đúng nghĩa của chỗ này" - song chúng ta sẽ hiểu được phần lớn".

Một khả năng nữa có thể xảy ra là bản thân những cuốn sách sẽ không còn phổ biến đối với những thế hệ tương lai. Evans cũng cho rằng trong tương lai sách sẽ được chia thành nhiều phần. "Penguin Random House là nhà xuất bản đầu tiên sản xuất những cuốn sách số cho phép chạy định dạng video. Điều chắc chắn là bạn sẽ có một trải nghiệm thị giác thú vị hơn khi thưởng thức những tác phẩm văn học".

Tuy nhiên Lee thì lạc quan rằng những cuốn sách giấy hiện tại sẽ không tuyệt chủng: "Nếu bạn miêu tả những cuốn sách ngày nay theo kiểu một thuật ngữ miêu tả một phát minh từ Thung lũng Silicon, thì rất nhiều người sẽ cảm thấy ấn tượng với nó: bạn có thể in chúng thành rất nhiều bản, và ai cũng có thể sở hữu một bản cứng của riêng mình - chúng là vĩnh cửu và không bao giờ biến mất. Và nếu bạn có ý định phát minh ra cuốn sách, thì mọi người sẽ phải ồ lên thán phục".

Giám đốc Dự án Thư viện Tương lai Anne Beate Hovind cho biết những tác giả đã nộp bản thảo của mình cho dự án chia sẻ quan điểm trên và có niềm tin vào sự tồn tại lâu dài của sách giấy. Một người trong số đó là Atwood.

"Chúng ta cần những cuốn sách có kết cấu, sờ nắm được với một chất liệu cụ thể. Dự án này buộc tôi phải suy nghĩ về một tương lai lâu dài vượt ra khỏi ranh giới cuộc đời mình. Đối với tôi nó là vấn đề của niềm tin: niềm tin của những thế hệ tương lai đặt vào tôi khi tôi làm điều này cho họ, và cũng là niềm tin của tôi đối với họ với mong muốn họ sẽ gìn giữ những gì mình được kế thừa".

Phần 2: Robot đọc sách

Cứ mỗi khi loài người bước vào một kỷ nguyên công nghệ mới, thì những tiến bộ này đều tác động một cách kỳ lạ tới mọi khía cạnh trong đời sống của chúng ta, từ niềm tin, nỗi sợ hãi cho tới ngôn ngữ. Rất nhiều từ ngữ giờ đây đã trở nên lỗi mốt, hoặc thay đổi nghĩa hoàn toàn (cho tới mãi gần đây thì những từ như cookies vẫn còn được dùng để chỉ một loại bánh thay vì mang ý nghĩa là bản ghi thông tin trên trình duyệt).

Internet đã kết nối con người vượt qua rào cản biên giới theo những cách không thể tưởng tượng nổi. Trí tuệ nhân tạo đang mang chúng ta lại gần nhau hơn bằng việc xoá bỏ rào cản lớn nhất trong giao tiếp: ngôn ngữ.

Naomi Baron cho biết hiện nay những phần mềm dịch thuật đã trở nên tốt một cách đáng kinh ngạc. "Nhờ có dữ liệu lớn mà giờ đây chúng ta có thể hoàn thành rất nhiều công việc khó khăn một cách nhanh chóng, điều mà trước đây là không thể. Trong khoảng 5 năm tới, khả năng dịch của phần mềm có thể đạt tới mức ổn".

Ví dụ, Google Translate đã đạt được những bước tiến vượt bậc vào năm ngoái khi Google chuyển công cụ này sang một hệ thống trí tuệ nhân tạo sử dụng mạng neuron. Giáo sư Kyunghyun Cho từ Đại học New York cho rằng dù hiện tại máy tính chỉ có khả năng dịch được nghĩa của từ, trong tương lai gần chúng sẽ có khả năng hiểu được cả ngữ cảnh. Thậm chí chúng ta còn có thể mở rộng triển vọng của việc dịch thuật trong tương lai bằng việc xem xét danh tính và đặc điểm của một tác giả, thậm chí là cân nhắc tới những phản hồi, phê bình và độc giả vào năm mà tác phẩm này được viết ra.

Nhìn xa hơn nữa vào tương lai, có thể thấy rằng trí tuệ nhân tạo sẽ ngày càng trở nên phức tạp hơn. Viễn cảnh khi trí tuệ nhân tạo quá phát triển đã gây lo ngại cho rất nhiều nhà tư tưởng lớn trong lĩnh vực công nghệ. Những ngôi sao sáng trong giới như Stephen Hawking hay Elon Musk đều đã bày tỏ trước công chúng mối e ngại của họ đối với trí tuệ nhân tạo và cách mà nó có thể đe doạ nhân loại, và dĩ nhiên có rất nhiều người cũng đồng tình với suy nghĩ này. Giáo sư Cho nghĩ rằng rất có khả năng máy tính sẽ bắt đầu có trí thông minh, và một ngày nào đó sẽ có khả năng nói chuyện với nhau bằng ngôn ngữ của chính mình.

"Có lẽ những hệ thống mà chúng ta đang xây dựng đã bắt đầu am hiểu xã hội và con người, nhưng ta không biết rằng chúng đã hiểu. Có lẽ trong 100 năm tới chúng ta sẽ nhìn lại và nói: Ồ, vào năm 2017 một số hệ thống còn sơ khai, nhưng chúng đã bắt đầu hiểu được mọi thứ".

Máy tính sẽ không chỉ hiểu chúng ta, mà còn rất có khả năng sẽ trông giống như chúng ta. Ở Nhật Bản, các kỹ sư đã chế tạo ra những robot lễ tân có thể hiểu và đối đáp lại bằng nhiều ngôn ngữ khác nhau.

"Vào một ngày không xa trong tương lai, đôi khi chúng ta sẽ nhìn vào một con robot và tự hỏi "Đây có phải là người không?" giống như việc ngày nay chúng ta đang nhìn vào một cái cây và tự hỏi nó là thật hay giả" - giáo sư Cho nói.

Trong tương lai, liệu những robot "thông minh" và giống con người này có thể có quyền trở thành người tiêu dùng hay không? Và liệu chúng có khả năng sẽ là một trong những nhóm độc giả la ó đang chờ đợi được cầm trên tay cuốn Scribbler Moon của tác giả Atwood khi nó ra mắt năm 2114?

Baron thừa nhận rằng viễn cảnh này là có thể xảy ra, nhưng trước tiên bạn phải lập trình được một chiếc máy tính muốn đọc sách, và có cảm xúc đối với văn chương.

"Chẳng có lý gì cản trở con người cài đặt vào máy tính những phản hồi mang tính cảm xúc. Bạn có thể lập trình để khiến cho một chiếc máy tính biết khóc. Giờ đây thì bạn đang phải đi tới một lớp học văn và hỏi mọi người rằng điều gì khiến họ cảm động về một tác phẩm. Tuy nhiên trong tương lai thay vì thế thì bạn có thể cài các thiết bị kiểm soát vào mọi người và theo dõi nhịp tim của họ tăng lên, rồi lập trình tất cả những thứ đó cho một chiếc máy tính".

Tuy nhiên giáo sư Cho cũng nhận thấy ngôn ngữ của máy tính một ngày nào đó sẽ chấm dứt sự cần thiết của việc lập trình được thực hiện bởi con người.

"Đầu tiên chúng ta sẽ bắt đầu bằng việc thiết kế ra một giao thức rất đơn giản, nhưng dần dần chúng ta sẽ để chúng tiến hoá thành phương thức giao tiếp riêng, và ai mà biết được chúng có thể làm được những gì?" - ông Cho nói. Ông tin rằng khi máy tính đã có được trí thông minh, nhiều khả năng chúng sẽ có động lực để đọc văn chương của con người.

"Nếu chúng ta giả định rằng trí thông minh đòi hỏi sự tò mò, thì điều đó có nghĩa là máy móc trong tương lai sẽ phải có trí tò mò và tìm cách học hỏi về con người. Nếu có gì đó thú vị ở trong văn chương của chúng ta, thì chúng sẽ đọc nó. Nhưng tôi không nghĩ rằng hầu hết những thứ chúng ta viết ra sẽ trở nên thú vị đối với máy tính".

Dẫu robot có đọc những tác phẩm văn học của con người hay không, thì trí tuệ nhân tạo chắc chắn sẽ giúp chúng ta đọc tác phẩm của đồng loại mình tốt hơn. Tương tự, trí tuệ nhân tạo cũng sẽ cho chúng ta công cụ để đọc rất nhiều những ngôn ngữ đã chết (theo dự án Ngôn ngữ Bị tuyệt chủng - Endangered Language Project, thì 40% những ngôn ngữ hiện nay trên thế giới đang có nguy cơ bị biến mất).

Anne Beate Hovind, giám đốc Dự án Thư viện Tương lai thừa nhận "Chúng ta sẽ có một bộ sưu tập những cuốn sách viết bằng một số ngôn ngữ rất có khả năng sẽ biến mất trong vòng 100 năm tới".

Thế còn những cuốn sách được viết bởi robot và trí tuệ nhân tạo thì sao? Cho tới nay, những tác phẩm văn chương tạo ra bởi máy tính vẫn chưa giành được nhiều thiện cảm của các mọt sách. Hàng năm tại Tháng Tiểu thuyết Quốc gia, các lập trình viên vẫn ngồi lại cùng nhau để sáng tạo ra những thuật toán có khả năng tạo thành các tác phẩm văn học có độ dài lên tới 50 ngàn từ.

Những kết quả tạo ra vẫn gây nhiều ý kiến trái chiều. Twide and Twejudice, tác phẩm gây sự chú ý rất lớn vào năm 2014 đã được tạo ra bằng cách thay thế những từ trong các cuộc hội thoại từ cuốn "Kiêu hãnh và định kiến" (Pride and Prejudice) bằng một từ trong ngữ cảnh tương tự trên Twitter.

Một sản phẩm khác thì được tạo ra bằng việc kết hợp những đoạn trích từ một kho dữ liệu online về giấc mơ của những thiếu nữ tuổi teen. Tất cả những "tác phẩm" này có lẽ phải còn rất lâu nữa mới gây kinh ngạc cho hội đồng thẩm định giải thưởng văn chương Pulitzer danh giá.